شیوه‌های مناسب برای کشت و بهره‌برداری هینگ
هفته‌نامه‌ی دهقان/ محمدسالم ساعی رییس زراعت ولایت بلخ
مقدمه:
نبات طبی هینگ که به آن هینگ بدبوی نیز می‌گویند از جمله نباتات بومی شمال کشور می‌باشد که به پیمانه وسیع در دشت‌ها و کوهستان‌های ولایات شمالی رشد می‌کند که بیش‌تر بستر رشد و نموی این نبات طبی را چراگاه‌ها تشکیل می‌دهد و در هر نوع خاک، به جز شوره‌زار، دیده شده است.
این‌که در ۱۰ سال آخر بنا بر بلند رفتن قیمت شیره یا محصول هینگ که نسبت به کشت هر نبات دیگر عواید بلند می‌آورَد و مارکیت داخلی نیز دارد بناً کشت تخم هینگ در بین دهاقین ولایات شمالی به خصوص تخار، بدخشان، بغلان، سمنگان، فاریاب و بلخ بیش‌تر ترویج شده است و در حال حاضر هزاران هکتار زمین للمی و بلندآبه تحت کشت هینگ قرار گرفته و از عوایدی که دهاقین به دست می‌آورند خیلی خرسند بوده و سبب انکشاف اقتصادی دهاقین هینگ‌پرور گردیده است.
با آن‌که سطح تولید هینگ در افغانستان نسبت به کشورهای آسیای میانه به خصوص ازبیکستان، تاجیکستان و قزاقستان کمتر می‌باشد با آن هم نسبت سوابق تجارتی و صادراتی بودن هینگ از آدرس افغانستان از شهرت نیک برخوردار می‌باشد و اکنون از هینگ تولید شده در کشور و هم‌چنان یک مقدار هینگ که از کشورهای آسیای میانه وارد کشور می‌گردد و بعد به کشورهای دیگر چون هند، پاکستان، چین، امارات متحده عربی، اندونیزیا، مالیزیا و دیگر ممالک به نام افغانستان صادر می‌گردد و عواید خوبی نصیب مردم ما می‌گردد.
هنگ بر علاوه آن‌که عواید بلند و چند برابر نسبت به هر کشت، از جمله کشت کوکنار دارد، با کم‌ترین مقدار بارنده‌گی رشد می‌کند، در هر نوع، خاک به جز شوره‌زار، می‌تواند زنده بماند و نمو کند و در بحث محیط زیستی نیز حایز اهمیت است و چهار نبات هینگ می‌تواند مساحت یک متر مربع زمین را زیر چتر برگ‌های سبزش قرار بدهد و مقدار برف و باران یک متر مربع زمین را بدون ضایعات با ایجاد خلای خاکی توسط ریشه‌هایش جذب کند و از سوی دیگر بعد از سال اول، کدام مصارف خاصی برای مدیریت مزرعه هینگ بر دهقان وارد نمی‌شود. بناً نیاز است تا با در مورد نبات طبی هینگ از نظر اقتصادی بنابر عواید بلند آن، از نظر محیط زیستی بنا بر رشد در هر نوع خاک و جلوگیری از فرسایش خاکی و آبی زمین و این‌که چند برابر مزارع کوکنار عواید حلال به دست می‌آید باید توجه صورت گیرد و در ترویج بیش‌تر آن نبات به شکل زراعتی با دهاقین همکاری گردد.
قابل ذکر می‌دانم که نوشته‌ای که اکنون به دست‌رس همه قرار دارد، بر گرفته از تجارب کاری شخص خودم و مصاحبه‌هایی که با دهاقین هینگ کار داشته‌ام می‌باشد. اینک نکات مهم را طور مختصر پیرامون هینگ نوشته‌ام که به مثابه راهنمایی فنی برای کسانی که به کشت نبات طبی هینگ اقدام می‌کند باور دارم که مفید واقع می‌گردد چون تا کنون کدام کتاب خاصی پیرامون نحوه‌ی کشت و برداشت هینگ به دست‌رس دهاقین و محصلین پوهنزی‌های زراعت قرار نگرفته است و منابع چاپی خارجی نیز محدود و قابل درک برای دهاقین نیست.
اکنون که زمان برای فصل کشت هینگ رسیده است، نیاز است تا این نوشته به دست‌رس دهاقین قرار گیرد.
از تمام دوستان که این نوشته را مطالعه می‌کنند امید می‌برم مرا با کمی و کاستی‌های که در نوشته‌ام پیدا می‌کنند معذور بدارند.
۱- مشخصات یک تخم خوب هینگ:
تخم به مرحله پخته‌گی رسیده باشد، مشک یا بوی هینگ داشته باشد، پنج خط یا رشته داشته باشد (یک خط از وسط تخم و دو-دو خط در دو طرف تخم)، رنگ تخم زرد مایل به رنگ کاه گندم باشد، تخم برجسته و بزرگ باشد، شکسته‌گی و سوراخ نداشته باشد.
قابل یادآوری است که قیمت تخم هینگ نظر به فی‌صدی مشخصاتی که در بالا ذکر گردید فرق می‌کند.
از تخم هینگ چگونه مراقبت و نگهداری کنیم.
تخم هینگ باید قبل از نگهداری عاری از مواد اجنبی شود، هوا‌دار و پاک گردد تا خوب خشک شود، و در جای سرد، تاریک و به دور از رطوبت نگهداری شود، زیرا نگهداری در جای خوب سبب می‌شود تا قوه نامیه تخم هینگ تا هفت سال زنده بماند و اگر بعد از هفت سال نیز در خاک بذر گردد رشد و نموی مطلوب می‌داشته باشد.
۲- زمان و طریقه کشت تخم هینگ :
قبل از بذر تخم هینگ در زمین باید تخم‌ها ۲۴ ساعت در هوای سرد و یا در داخل آب سرد نگهداری گردد تا قوه نامیه در تخم بیدار گردد و پروسه جوانه‌زدن سرعت پیدا کند.
در شمال کشور زمان برای کشت تخم هینگ از ماه میزان شروع و تا اول حوت نتیجه مطلوب می‌دهد، و در یک متر مربع چهار چاله کنده می‌شود و در هر چاله چهار تخم بذر می‌گردد تا از ناغه‌گی جلوگیری گردد و اگر دیده شود هر چهار تخم جوانه زده رشد می‌کند در خزان سال پیش رو در هر چاله یک عدد بته حفظ گردیده و دیگر بته‌ها به شکل نهالی در جاهایی که تخم بذر شده و رشد نکرده است، کشت می‌گردد، خاک چاله به بزرگی ۳۰ سانتی متر مربع نرم گردد تا قدرت جذب آب بارنده‌گی و نگهداری آب بیش‌تر پیدا کند که در رشد نبات مفید واقع می‌شود و عمق خاک بالای تخم از ۳-۵ سانتی بیش‌تر نگردد.
در زمین‌های هموار و بلندآبه زمین کردبندی گردیده و با فاصله (۲۰-۳۰) سانتی بین نبات بذر می‌گردد، تخم‌ها در با گرم شدن هوا به شکل به قسم سوزنی جوانه می‌زند و در ۱۰ الی ۱۵ روز به دو برگه و سه برگه تبدیل می‌گردد و بعد برگچه به قسم پنجه‌ای تغییر شکل می‌دهد در این مرحله رشد نیاز است تا بته‌ها به آب کافی دست‌رسی داشته باشند و در زمین‌هایی که زمینه آبیاری مساعد است، می‌توان الی آخر ماه ثور برای چندین بار مزرعه هینگ را آبیاری کرد تا بته‌های و ریشه‌ی هینگ به سرعت رشد کند.
از این‌که هینگ بیش‌تر در زمین‌های للمی کشت می‌گردد بناً چاله‌های طوری دیزاین داده شود که آب برف و باران در چاله‌ها تجمع پیدا کند؛ به خصوص در زمین‌های سلوپ‌دار و دامنه‌های تپه‌ها که فرار آب در موسم بارنده‌گی‌ها به طرف پایین بیش‌تر می‌باشد. به هر پیمانه‌ای که مقدار بارنده‌گی‌ها بیش‌تر باشد نبات هینگ بیش‌تر رشد نموده و ریشه‌ها سریع‌تر بزرگ می‌گردد و قدرت حاصل‌دهی شیره در ریشه‌ها بلند می‌رود.
اگر به تخم هینگ، موجود در خاک رطوبت و نم نفوذ نکند، می‌تواند تا پنج سال در زیر خاک قوت نمویش را حفظ کند و زنده بماند و هر زمانی که آب به تخم برسد، نمو نموده و از زمین بیرون می‌شود. در زمین‌هایی که دست‌رسی به آب زراعتی مساعد باشد، باید بعد از بذر هینگ، یک‌بار به شکل غرقه‌ای آبیاری گردد.
کسانی که می‌خواهند به منظور سهولت در کارشان تخم هینگ را پاشان بذر کنند، آن‌ها با چند مشکل عمده در مزارع مواجه می‌شوند. یکی تجمع تخم در یک موقعیت بیش‌تر و در یک ساحه دیگر کمتر باشد، هم‌چنان تخم هینگ توسط تندباد از زمین مورد نظر به جاهای دیگر انتقال پیدا می‌کند و دوم این که بهره‌برداری از زمین‌هایی که به شکل پاشان کشت گردیده است، نهایت مشکل است و هم میزان حاصل آن کم می‌باشد. قابل ذکر است قُطر ریشه‌ی هینگ تا بیش از پنج اینچ و نظر به نقل قولی که از دهاقین هینگ‌پرور داریم طول ریشه از پنج تا ۱۰ متر به عمق خاک نفوذ می‌کند.
۳- زمان و طریقه مناسب برای کشت نهالی هینگ :
در مناطق سردسیر شمال کشور زمان برای کشت نهالی هینگ از ماه میزان تا اواخر حوت است. تعداد نهالی‌ها در خاک خوب و قوی در هر متر مربع چهار عدد و در خاک‌های ضعیف دو تا سه عدد بذر می‌گردد.
عمق چاله یا چقرک‌ها (۲۰ – ۳۰ ) سانتی و قُطر چقرک‌ها بیش از ۱۰ اینچ در نظر گرفته شود و در هر چاله یک عدد نهالی کشت می‌گردد. کندن‌کاری چاله‌ها با فاصله‌های منظم صورت گیرد و خاک چاله‌ها نرم شود تا قدرت جذب و نگهداری آب بیش‌تر را داشته باشد.
نهالی‌ها در وسط چاله قرار داده شود و به اندازه‌ی پنج سانتی خاک روی هینگ اضافه می‌گردد تا از خشکیدن و رسیدن مستقیم نور جلوگیری شود.
اوصاف یک نهالی خوب: زخمی و پوسیده نباشد، رنگ زرد مایل به رنگ کاه گندم داشته باشد. یک ساله یا دو ساله باشد، قد نهالی از هفت سانتی کم نباشد.
۴- زمان و تنوع در حاصل‌دهی ریشه هینگ:
زمان برای بهره‌برداری هینگ به شرایط خاک و تربیت مزارع هینگ فرق می‌کند. هینگ در زمین‌هایی که حاصل‌خیز باشد در سال چهارم بهره‌برداری می‌گردد و در زمین‌های ضعیفُ در سال پنجم حاصل می‌دهد.
اگر زمین هینگ قوی و غنی از مواد غذایی باشد و دیده شود که برگ‌های هینگ رشد سریع دارد، می‌تواند هر ساله مورد بهره‌برداری قرار گیرد و در غیر آن یک‌سال در میان بهره‌برداری می‌گردد.
نحوه برش: زمان برای برش و آغاز بهره برداری در شرایط اقلیمی افغانستان فرق می‌کند، بهترین شیوه این است تا شاخه یا برگ هینگ باید ۸۰ درصد خشک گردد، در آن صورت از قسمت بالای ریشه که به شکل پنبه و یا پشم درشت می‌باشد، قطع می‌گردد و خاک اطراف ریشه نظر به رشد و ظرفیت تولیدی ریشه تا ۲۰ سانتی به شکل دایره‌ای بیرون انداخته می‌شود و قسمت قطع شده از مواد اجنبی پاک و صاف می‌گردد.
بعداً برگ هینگ و یا کاغذ کارتن و یا این‌که تخته‌ی سنگ را به شکل سایه‌بان بالای ریشه هینگ به مدت یک هفته الی ۱۵ روز قرار می‌دهیم.
این عمل سبب می‌شود تا شیره هینگ از قسمت پایینی به طرف بالای ریشه تجمع کند و بعداً به منظور بهره‌برداری دانه یا سوپر دانه در قسمت بالای ریشه به عمق دو سانتی توسط وسایل فلزی که قُطر آن مثل سوزن جوال‌دوز است در یک یا دو قسمت ریشه داخل می‌کنیم که بعد از ۲۴ ساعت شیره به شکل دانه یا مهره‌های صاف و به شکل حباب زرد و سفید خارج می‌گردد و با وسایل پاک مخصوص از طرف صبح قبل از طلوع آفتاب جمع‌آوری باید شود و در ظرف پاک نگهداری گردد تا خوب‌تر بخشکد، نوع زرددانه آن ارزش بلند دارد. باید دانست که در شروع بیرون شدن شیره هینگ، حباب سفید را تشکیل می‌دهند و بعداً به رنگ زرد و قهوه‌ای بدل می‌گردد. جمع‌آوری هینگ دانه‌ای نظر به وضعیت حاصل‌دهی زمین، تا یک‌ماه ادامه پیدا می‌کند، که در این مدت، سه تا پنج بار هینگ را با سوزن جوال دوز سوراخ می‌نمایند. بعد از آن که ریشه هینگ توانایی تولید هینگ دانه‌ای را از دست می‌دهد، مرحله برش ریشه آغاز می‌گردد که قسمت بالایی ریشه به ظرفیت پوست پیاز توسط هینگ‌بُر یا تیغ طوری برش می‌شود تا تجمع شیره سفید در قطر ریشه را مساعد سازد و از ریختن هینگ شیره به طرف پایین جلوگیری گردد، که این شیره به نام تلک یا سورت دوم هینگ می‌باشد و قیمت آن کمتر از هینگ دانه‌ای می‌باشد. پروسه جمع‌آوری شیره سفید هینگ سه ماه ادامه پیدا می‌کند و در این مدت زمانی بالایی ریشه هینگ (۲۰ – ۲۵ ) بار عملیه برش با ضخامت پوست پیاز نظر به وضعیت حاصل‌دهی خاک و ریشه عملی می‌گردد. در صورتی که وضعیت اقلیمی مناسب بیاید و بارنده‌گی موسمی در اواخر خزان فرا نرسد، تولید شیره ادامه پیدا می‌کند ولی رقیق و شکل شیر چسبناک را به خود می‌گیرد که به آن شیر یا سورت سوم می‌گویند و ارزان‌ترین نوع هینگ در بازار است و نباید با سورت دوم مخلوط یا یک‌جا شود که سبب کاهش قیمت هینگ می‌گردد. قابل ذکر است در صورتی که در جریان بهره‌برداری و جمع‌آوری شیره اگر ریشه‌ی هینگ مستقیم در مقابل نور آفتاب قرار گیرد، حاصل‌دهی ریشه کاهش پیدا می‌کند و ریشه متضرر می‌گردد و اگر بالای ریشه در حال شیره‌دهی باران ببارد و یا آب ریختانده شودُ سبب فاسد شدن و خشکیدن ریشه می‌گردد.
بناً توصیه می‌گردد تا در جریان بهره‌برداری یا جمع‌آوری شیره هینگ، باید بعد از جمع‌آوری نوبتی شیره، ریشه هینگ توسط شاخچه هینگ و یا کاغذ پوشانیده شود و در ختم پروسه بهره‌برداری و در ختم سال باید تمام ریشه‌های هینگ توسط خاک پوشانیده شود تا از خشکیدن و از بین رفتن نبات طبی هینگ جلوگیری گردد که در این صورت، در سال پیش رو رشد و نمو می‌کند. هم‌چنان سامان‌آلات جمع‌آوری شیره هینگ نهایت پاک باشد و همه‌روزه بعد از رفع حاصل پاک‌کاری گردد. در صورتی که مزارع هینگ به شکل درست و منظم مراقبت گردد و پروسه بهره‌برداری و جمع‌آوری شیره به شکل فنی صورت گیرد، یک نبات هینگ می‌تواند تا بیش از ۳۰ سال رشد و نمو کند.
قیمت یک کیلو دانه‌ی هینگ با سورت اول، فعلاً در بازار شهر مزارشریف ۱۴۰ دالر امریکایی و قیمت هر کیلو تلک یا شیره‌ی سورت دوم ۸۵ دالر و سورت سوم که به نام شیر هینگ می‌گویند بهای هر کیلویش ۴۰ دالر می‌باشد.
مقدار حاصل از هر واحد زمین نظر به خاصیت خاک، تعداد بته‌ها و نحوه‌ی تربیت و پرورش مزارع هینگ فرق می‌کند، تجارب کاری و ارقام به دست آمده نشان می‌دهد که مقدار حاصل از هر جریب زمین (۲۰۰۰ متر مربع) به ۲۰۰ تا ۳۰۰ کیلو می‌رسد که از این میان، هینگ دانه‌ای یا سورت اول، ۲۰ تا ۳۰ کیلو می‌رسد. محصولات دو نوع آخر خیلی ارزان بوده و اکثراً به شکل مخلوط باهنگ اصلی با قیمت پایین فروخته می‌شود.
۵- تخم‌دهی نبات طبی هینگ:
نوعیت جنس هینگ از نحوه رشد و خاصیت برگ شناسایی می‌گردد، جنس نر بته هینگ دارای رشد سریع و برگ ضخیم و بزرگ‌تر است و تخم از نوع بته مذکر به دست می‌آید. برای تولید دانه بته نر را برای مدت هفت سال مورد بهره‌برداری قرار نمی‌دهند و در سال هفتم، تخم تولید می‌کند.
جمع‌آوری تخم در اوایل ماه جوزا صورت می‌گیرد و باید در پخته‌گی تخم، دقت کرد و در صورت تعلل، تخم‌ها بعد از پخته‌گی از ساقه سقوط می‌کنند و توسط تند باد‌ها پراکنده می‌شوند.
گیاه ماده‌ی هینگ، هیچ گاهی تخم تولید نمی‌کند.
رنگ تخم هینگ که به مقصد تولید هینگ کشت می‌گردد، از نظر شکل ظاهری نظر به موقعیت‌های جغرافیایی فرق می‌کند و اصل قیمت بیش‌تر به پاک بودن، عاری بودن از مواد اجنبی، و جمع‌آوری در سورت‌بندی آن است که اگر معیارهای لازم را داشته باشد، قیمت آن بلند است و خریدار بیش‌تر دارد.
از مجموع خاندان گیاه دارویی هینگ، سه نوع آن در کشور رشد می‌کند، که اصل آن را به نام هینگ سفید و سرخ یاد می‌کنند: یکی دارای تخم سفید و دیگر دارای تخم سرخ قهوه‌ای می‌باشد که در کیفیت و قیمت تفاوت کم دارد. نوع دیگر به نام «چیر» یاد می‌شود که شکل ظاهری گیاه آن خیلی مشابه به هینگ است، دارای بوی تندتر از هینگ می‌باشد و دانه‌های آن خیلی باریک و دارای رنگ شتری تاریک است و تخم‌های آن، بنا بر داشتن خاصیت شیره‌ای، قوت چسبنده‌گی با هم و با دست را دارند. نوع سومی هینگ به نام تیر و کمان یاد می‌شود که شکل ظاهری مشابه به هینگ را دارد و سریع رشد می‌کند، تخم، شیره و بته آن دارای بوی هینگ نبوده و تخم آن نیز بزرگ‌تر از تخم هینگ می‌باشد.