بیماری «ربیس» یا سگ دیوانه
گردآوری: داکتر حامد نوروز، مدیر مجادله علیه امراض قابل اخبار حیوانی ریاست صحت حیوانی
تاریخچه بیماری ربیس یا سگ دیوانه، به سه تا چهار هزار سال پیش برمی‌گردد. ابوعلی سینا، این بیماری را با عنوان ترس از آب معرفی کرده است. بیماری سگ دیوانه یکی از قدیمی‌ترین بیماری در جهان شناخته شده است. ربیس را در یونان قدیم به نام‌های «لزا ویا لتا» که به معنای دیوانه‌گی می‌باشد، آورده‌اند. کلمه‌ی لاتین ربیس از کلمه قدیمی سانسکریت ((Rabhas که به معنای (خشونت‌ورزی) می‌باشد، آمده است. بیماری سگ دیوانه یکی از بیماری‌های ویروسی ساری و زنوز (مشترک میان انسان و حیوانات) می‌باشد که سبب التهاب مغزی حاد می‌شود. این ویروس در تمام حیوانات خون‌گرم از جمله انسان می‌تواند بیماری ایجاد کند. ویروس از لعاب دهن حیوان مبتلا به بیماری سگ دیوانه از طریق محل گزیده‌گی وارد بدن شده، در عضلات به سمت اعصاب انتهایی می‌رود و شروع به تکثیر می‌نماید. مرگ در صورت مبتلا شدن حتمی است و در طول تاریخ تنها شش انسان از این بیماری جان سالم برده‌اند. نجات یک دختر ۱۵ ساله از بیماری سگ دیوانه در ویسکانسین، ایالات متحده امریکا در سال ۲۰۰۴ اولین مورد گزارش شده از غلبه دستگاه ایمنی انسان بر این بیماری بدون تداوی‌های خاص ضد ربیس بود. سازمان جهانی صحت حیوانات می‌گوید: «تا ۷۰ هزار کودک هستند که هر سال به طور دردناکی از بیماری ربیس می‌میرند.»
در گزارشی که «اتحاد جهانی علیه ربیس» در سال ۲۰۱۵ نشر کرده بود، نشان می‌داد که سالانه حدود ۵۹ هزار نفر در جهان با ابتلا به این بیماری عفونی در اثر گزش سگ، جان‌های‌شانرا از دست می‌دهند.
شیوع
در سال ۲۰۱۰ حدود ۲۶ هزار نفر به اثر این بیماری جان باختند. در حالی که در سال ۱۹۹۰ این رقم بیش از دو برابر یعنی ۵۵ هزار نفر (۳۱ هزار نفر در آسیا و ۲۴ هزار نفر در آفریقا) بود. در سال ۲۰۱۵ اعلام شد که بیش از ۵۹ هزار نفر در اثر این بیماری تلف شده‌اند. بیش‌تر کشورهای توسعه‌یافته جهان، بیماری را در میان سگ‌ها ریشه‌کن کرده‌اند. اما این بیماری هنوز در کشورهای در حال توسعه در میان سگ‌های خانه‌گی وجود دارد. گزارش «اتحاد جهانی علیه ربیس» می‌گوید روزانه حدود ۱۶۰ نفر در اثر این بیماری جان می‌دهند که اکثراً در آسیا ۶۰ درصد و آفریقا ۳۶ درصد رخ می‌دهد. هند به تنهایی ۳۵ درصد از مرگ‌ومیر ناشی از بیماری ربیس را به خود اختصاص داده که بیش‌تر از هر کشور دیگری است. در سراسر دنیا بیش از ۹۹ درصد موارد ربیس در انسان از طریق سگ منتقل می‌شود اما در قاره امریکا اکثر موارد در انسان‌ها از طریق خفّاش‌ها منتقل می‌شوند و انتقال از طریق سگ فقط کمتر از پنج درصد موارد ربیس را شامل می‌شود. بیماری ربیس در حدود ۱۵۰ کشور دنیا وجود دارد. در بیش‌تر نقاط اروپا و استرالیا ویروس عامل بیماری فقط در خفّاش‌ها وجود دارد. در برخی جزایر هم این ویروس اصلاً وجود ندارد. حدود ۴۰ درصد جان‌باخته‌گان زیر ۱۵ سال از گزش، دچار بیماری شده‌اند. مبتلایان اغلب کودکانی‌اند که شاید بدون ترس یا آگاهی به طرف سگ‌های آلوده رفته باشند. از آن‌جا که بسیاری از کودکان پس از گزیدن توسط سگ‌ها قادر به توضیح حادثه برای والدین نیستند، این نگرانی برای سازمان‌های صحی وجود دارد که آمار واقعی مرگ بسیار بالاتر از آمار رسمی باشد.
در سوییس
بیش‌تر موارد ابتلا به بیماری سگ دیوانه در کشور سوییس مربوط به گزیدن توسط روباه بود. اما دانشمندان با کار گذاشتن ویروس ضد ربیس در سر مرغ‌های مرده و رها کردن آن‌ها در کوه‌های آلپ و سپس خوردن آن مرغ‌ها توسط روباه‌ها این بیماری را ریشه‌کن کردند.
عامل
عامل این بیماری ویروس آر‌ان‌ای‌دار، غیر هوازی و نوروتروپ (تمایل به سیستم عصبی دارد) از گروه رابدو ویروس‌ها و از جنس لیزا ویروس می‌باشد. ویروس ربیس درشت و کم‌مقاومت است و در طبیعت دوام ندارد. وقتی به سیستم عصبی مرکزی حمله کند، تقریباً همیشه موجب مرگ میزبان می‌گردد. ویروس فوق‌الذکر در حرارت ۵۰ درجه سانتی‌گراد و در مدت ۱۵ دقیقه و در حرارت ۶۰ درجه در مدت ۳۵ ثانیه و در حرارت ۱۰۰ درجه سانتی‌گراد در مدت چند ثانیه از بین می‌رود، بنا بر این برای ضدعفونی وسایل آلوده کافی است چند دقیقه آن‌ها را بجوشانید یا با فینول و الکلول شست‌وشو کنید.
مخازن بیماری
تمام حیوانات خون‌گرم پستان‌دار وحشی و اهلی به این بیماری حساس‌اند. البته در پرنده‌گان ابتلا به این بیماری فقط به طور مصنوعی در آزمایشگاه‌ها گزارش شده است. پرنده‌گان، ماهی‌ها، خزنده‌گان و حیوانات که در خشکه و هم در آب زنده‌گی میکنند، مبتلا نخواهند شد. در بیش‌تر مواقع در حیوانات وحشی و عمدتاً در خفّاش‌ها، و روباه‌ها رایج است. هم‌چنین در بین حیوانات اهلی، گاوهای شیردهنده در تعداد قابل ملاحظه‌ای مبتلا می‌شوند و با شیوع کمتر در اسب، بز، گوسفند، خوک تشخیص داده می‌شود. هم‌چنین در حیوانات خانه‌گی بیش‌تر در پشک‌ها و سگ‌ها شایع است.
راه‌های سرایت بیماری
مهم‌ترین راه انتقال ربیس به انسان گزیده شدن توسط حیوان مبتلا به بیماری ربیس است؛ اگر لعاب دهن و بینی آلوده حیوان با زخم پوستی، خراش و یا غشای مخاطی بدن تماس پیدا کند، بیماری را منتقل می‌کند. حتا اگر حیوان شما را گزید، تنها در صورتی احتمال ابتلا وجود دارد که حیوان حامل ویروس باشد و ویروس به سیستم عصبی و لعاب حیوان وارد شده باشد، بنا بر این هر گزیده‌گی به معنای انتقال بیماری نیست مگر اقدامات تداوی و پیش‌گیری پس از گزیده‌گی ضروری است. (حیوان مبتلا به ربیس، حداکثر ۱۰ روز زنده خواهد ماند)
پیش‌گیری
افرادی که به دلیل وظیفه‌ای (کارکنان لابراتوار تشخیص ربیس، داکتر وترنران، شکارچیان، مالداران، مأمورین حفاظت محیط زیست، کارکنان کشتارگاه، کسانی که در نیروهای مسلح تعلیم و تربیت سگ را به عهده دارند، کسانی که برای مطالعه به غارها می‌روند و به طور کلی کسانی که به نحوی ممکن است مورد گزش حیوانات ذکر شده قرار گیرند) با حیوانات در تماس هستند باید علیه بیماری ربیس واکسین شوند. برای پیش‌گیری از بیماری ربیس در این افراد واکسن در دو نوبت تزریق می‌گردد که نوبت دوم هفت روز بعد از نوبت اول تزریق می‌گردد و این افراد هر چهار سال باید یک نوبت واکسین به عنوان یادآوری دریافت نمایند. (البته بعد از اندازه‌گیری آنتی بادی در خون)
تداوی
در صورت گزیده شدن انسان توسط حیوان:
۱- زخم باید فوراً همراه با صابون و آب پاک برای ۱۰-۱۵ دقیقه شسته شود. در صورت که صابون در دسترس نباشد تنها با آب شسته شود. این یک قدم موثر کمک‌های اولیه در مقابل بیماری سگ دیوانه است.
۲- در صورت موجودیت زخم باید زخم با الکول ۷۰ درصد ایتانول یا پایودین – آیودین به طور مکمل پاک شود.
۳- هر چه زودتر باید بیمار جهت تداوی به مرکز صحی انتقال شود.
فاکتورهای که بالای پیش‌رفت بیماری سگ دیوانه تاثیر دارد:
۱- نوعیت معروض شدن،
۲- شدت گزیدن،
۳- مقدار ویروس‌ها،
۴- نوع حیوان حمله‌کننده،
۵- چگونه‌گی سیستم معافیتی ساحه گزیده شده
۶- موقعیت قسمت گزیده شده- زخم‌های سر و گردن و هم زخم‌هایی که در ساحات به وقوع پیوسته‌اند که دارای ریشه‌های زیاد عصبی اند، در این صورت مدت کوتاه‌تر می‌باشد و علت آن نزدیکی ویروس به انساج عصبی می‌باشد.
علایم بیماری سگ دیوانه در سگ
ترس، حالت تهاجمی، بلع سخت، گیج بودن،
دهن انداختن و خوردن اشیای غیر نارمل مانند چوب و غیره
دویدن غیر مستقیم و یک طرفه
تغییر در آواز، عوعو کردن خشن (توانایی آواز کشیدن را ندارد)
ازدیاد لعاب کف‌دار در زاویه دهن
علایم بیماری سگ دیوانه در انسان:
• درد و خارش قسمت گزیده شده،
• تب، کسالت، سردرد که ۲-۴ روز دوام می‌کند،
• هایدروفوبیا ( ترس از آب)،
• عدم تحمل سروصدا، روشنایی و هوا،
• قهر، تخریش و افسرده‌گی
• فرط فعالیت
بیماری سگ دیوانه که توسط ویروس کلاسیک سگ دیوانه به وجود آید، تقریباً ۱۰۰ درصد کشنده است و هیچ درمان ندارد.
بهبود یافته‌گان
در طول تاریخ تنها شش انسان از ربیس جان سالم برده‌اند. نجات یک دختر ۱۵ ساله از ربیس در ویسکانسین، ایالات متحده امریکا در سال ۲۰۰۴ اولین مورد گزارش شده از غلبه دستگاه ایمنی انسان بر این بیماری بدون استفاده از تداوی‌های خاص ضد ربیس بود. در ۱۲ جون ۲۰۱۱ پرشس رینولدز دختر هشت ساله‌ی اهل شهرستان هومبولت، کالیفورنیا توانست سومین مورد بهبود یافته در ایالات متحده باشد که بدون دریافت درمان به ویروس ربیس مقاومت نشان دهد.
• سگ و گرگ: حالت تهاجمی و ترشح شدید لعاب دهنی (در کمتر از یک هفته جانور تلف می‌شود)،
• شتر: خمیازه‌ی بیش از حد،
• روباه- پشک: به سمت نوازش تمایل دارند، انگشت را می‌گزند،
• گاو: چوب‌های طویله و ظرف غذای خود را می‌گزد،
• بز و گوسفند: جمجمه‌شان را به دیوار یا ستون تکیه داده و فشار می‌دهند،
کشورهایی که ربیس را ریشه‌کن کردند
بسیاری از کشورها ربیس را ریشه‌کن کردند یا در حال انجام این کار هستند. در زیر فهرست کشورهایی که در سال ۲۰۰۹ هیچ‌گونه مورد ربیس نداشته‌اند آمده است:
• آفریقا: کیپ ورد، لیبیا، موریس، مراسم، سایوتومه و پرنسیپ، و سیشل،
• امریکا: برمودا، سنت پیر و میکلون، آنتیگوا و باربودا، آروبا، باهاما، باربادوس، جزایر کیمن، دومینیکا، جزیره گوادلوپ، جاماییکا، مارتینیک، مونتسرات، آنتیل هلند، سنت کیتس (سنت کریستوفر) و نویس، سنت لوسیا، سنت مارتین، سنت وینسنت و گرنادین، ترکس و کایکوس، و جزایر ویرجین (بریتانیا و ایالات متحده)،
• آسیا و خاورمیانه: هانگ‌کانگ، جاپان، کویت، لبنان، مالزیا، قطر، سنگاپور، امارات متحده عربی و ایران،
• اروپا: اتریش، بلژیک، قبرس، جمهوری چک، دنمارک، فنلاند، جبل‌الطارق، یونان، ایسلند، ایرلند، جزیره من، لوکزامبورگ، هالند، ناروی، پرتغال، اسپانیا (به جز سیوتا و ملیلیه)، سویدن، سوییس و بریتانیا،
• استرالیا (اقیانوسیه): استرالیا، جزایر کوک، فیجی، پلینزی فرانسه، گوام، هاوایی، کیریباتی، میکرونزی، کالدونیای جدید، نیوزیلند، جزایر شمالی ماریانا، پالایو، پاپوآ گینه نو، ساموآ، و وانواتو.
پیام صحی
از تماس زیاد با حیوانات خانه‌گی و وحشی جلوگیری کنید. سعی کنید رفتار و خواص حیوان را بدانید و همیشه مراقب باشید که حرکت غیر معمول و متعجب نکند.