چرا باید درختان را شاخه‌بُری کنیم؟
شاخه‌بُری (pruning)
شاخه‌بُری عبارت از فن قطع کامل و یا جزیی شاخه ریشه پوست برگ گل و یا میوه به منظور تحت تاثیر قرار دادن و نحوه رشد و باردهی درخت است.
شاخه‌بُری یکی از عملیه‌های مهم باغداری بوده و از حدود سه هزار سال قبل شناخته شده و مورد استفاده قرار دارد.
اهداف شاخه‌بُری
۱- تعادل تناسب میان نوده و ریشه:
در هنگام کشیدن نهال مثمر از قوریه قسمت از ریشه‌ها زخمی شده و ریشه‌های تقلیل یا فته ضروریات غذایی قسمت بالایی نبات را نمی‌تواند برآورده کند. اگر تعادل میان ریشه و نوده (ساقه) توسط شاخه‌بُری ایجاد نشود نهال بعد از غرس کردن یا خشک میشود و یا هم نموی آن بسیار ضعیف می‌گردد حفظ تعادل تناسب بین ریشه و نوده در نهال‌هایی که عمر یک‌ساله داشته آن قدر مشکل نبوده ولی در میوه‌جات برگریز که نهال پیوندی عمر دوساله داشته ضروری است که تناسب بین ریشه و ساقه‌ی نهال‌ها در نظر گرفته شود شاخه‌های غیر مطلوب باید قطع شده و به صورت درست بسته‌بندی گردد.
۲- جلوگیری از تشکیل نقطه اتصال ضعیف بین دو شاخ:
وقتی که دو نوده به اندازه‌ی مساوی در یک زاویه باریک نمو داشته باشد در نتیجه شاخه‌های با هم نزدیک نمو کرده شاخه‌های ضعیف و زاویه بین دو شاخه کوچک تشکیل می‌گردد در اثنای حاصل‌دهی نسبت ازدیاد میوه شاخه‌های متذکره را می‌شکنند ولی با استفاده از شاخه‌بُری زاویه بزرگ بین دو شاخه به وجود می‌آید که قدرت برداشت میوه و نموی جسمانی شاخه‌ها با آن افزایش می‌یابد.
۳- تنظیم و موقعیت شاخه‌های عمده:
تعداد و موقعیت شاخه‌های عمده در چار اطراف ساقه‌ی درخت مربوط شرایط اقلیمی مخصوصاً تابش شعاع آفتاب و دیگر فکتورهای تشویق‌کننده نمو می‌باشد گذاشتن تعداد زیاد شاخ‌ها در درختان مثمر برگریز باعث نموی غلو شده و از نفوذ شعاع آفتاب به داخل درخت ممانعت می‌کند بر عکس اگر تعداد شاخ‌های عمده بسیار کم باشند ساختمان درخت نموی ضعیف داشته و خطرات زیاد متوجه درخت میشود فلهذا گذاشتن چهار تا شش شاخه‌ی عمده به چهار اطراف درخت مناسب و مطلوب می‌باشد شاخ‌های عمده در چهار اطراف درخت باید خوب تقسیم یا موقعیت مناسب داشته و یک شاخ از شاخ دیگر باید فاصله مناسب داشته باشد زاویه بین دو شاخ باید کلان یعنی بین ۴۵ تا ۶۰ درجه و نقطه‌ی اتصال باید قوی باشد.
۴- دور کردن شاخ‌های متقاطع و مزاحم:
بعضی شاخه‌ها یکی بالای دیگر واقع شده که باعث زخمی شدن ساقه برگ‌ها و میوه‌ها می‌گردد شاخه‌های مزاحم و متقاطع زمینه داخل شدن امراض را مساعد ساخته و هم‌چنان باعث سایه (مانع تابش نور آفتاب) بر میوه که در قسمت پایین قرار دارد شده و در نتیجه میوه مرغوب و خوش‌کیفیت تولید نمی‌شود با دور کردن شاخ‌های متقاطع و مزاحم شعاع آفتاب در داخل درخت نفوذ می‌کند و حاصل زیاد و خوش‌کیفیت تولید می‌گردد.
۵- دور کردن نوده آب‌دار و سکر:
نوده آب‌دار از پندک‌های در حال استراحت که بالای آن شاخچه‌ها و ساقه موقعیت دارد به وجود می‌آید که قسمت تولید میوه آن بسیار کم است نوده‌های سکر از قسمت زیر زمین نبات به وجود آمده که سطح حاصل‌دهی درخت را کم می‌سازد. درخت خوب و پرحاصل باید از واتر سبروت (water sprout) و سکر (sucker) عاری نگهداری شود.
۶- تنظیم نموی قوی بودن و استقامت شاخه‌ها:
با استفاده از اساسات و میتودهای مناسب شاخه‌بُری نموی قوی و استقامت نموی شاخ‌های مورد پسند تنظیم شده می‌تواند به طور مثال اگر نقاط نمویی کم‌تر باشد هر کدام آن‌ها دارای نموی قوی بوده و در صورتی که نقاط نمویی زیاد نگهداری شود نموی فی نوده کم‌تر خواهد بود. موقعیت شاخه با استفاده از قطع درست تنظیم شده می‌تواند.
به طور مثال اگر هدف از به وجود آمدن نوده به طرف پایین یا افقی باشد نوده به استقامت پندک پایین و یا اگر هدف از تشکیل نوده عمودی باشد نوده به استقامت پندک بیرونی قطع گردد. با استفاده از تخنیک مخصوص شاخه‌بُری نظر به خصوصیات یعنی نموی درخت به شکل پراکنده یا افقی و یا عمودی می‌تواند تنظیم شود.
۷- تنظیم نموی جسمانی و میوه‌گیری:
نموی جسمانی (بدنی) و میوه‌گیری یکی با دیگر بسیار ارتباط نزدیک دارند جهت به دست آوردن حاصل زیاد برای سال‌های زیاد موازنه مناسب بین نموی جسمانی و میوه‌گیری باید حفظ شود به صورت عموم به مشاهده رسیده که نموی جسمانی زیاد سبب کم‌شدن تولید میوه می‌گردد از طرف دیگر میوه بسیار زیاد نموی جسمانی برای تولید میوه آینده را کم می‌سازد لهذا شدت شاخه‌بُری مربوط به نوع درخت حفظ تعادل بین نموی جسمانی و قدرت تولید میوه می‌باشد. در بعضی انواع درختان مثمر میوه با لای نوده‌های یک‌ساله مانند انجیر انگور و شفتالو تولید میشود در این حالت باید نموی جسمانی زیاد تشویق گردد تا برای سال آینده میوه تولید شود. اما درختان سیب ناک وبادام میوه بالای سپر (Spur ) یا نوده کوتاه تولید کننده میوه در چوب‌های پیر تولید می‌گردد از این رو ضروری است تا تولید سپر تشویق گردد. در شاخه‌بُری درختان سیب، ناک و بادام باید سپر‌های کهنه دور شده و سپر‌های جدید تشویق شوند.
۸- تشویق منظم میوه‌گیری:
میوه‌گیری غیرمنظم (سال‌بری) در انواع مختلف درختان مثمر به صورت عموم یک مشکل عام است در سالی که درخت زیاد حاصل می‌دهد گل کم تولید نموده و در سال آینده مجبور به تولید یا حاصل کم گردیده سال‌بری در درخت مذکور به وجود می‌آید. در سیب و ناک بعد از گل کردن نوک نوده ﭘندک نهایی در اوایل تابستان قطع گردد نوده‌های تولیدی برای سال آینده تولید می‌کنند که مشکل سال‌بری تا اندازه‌ای نیز رفع می‌گردد.
۹- کنترل اندازه نبات:
غرس کردن درختان به فاصله بسیار نزدیک، یکی از مهم‌ترین فکتور حاصل زیاد در فی واحد زمین می‌باشد، جهت به دست آوردن این هدف ضروری است درخت قد ﭘست تربیت شود. قد درخت باید توسط شاخه‌بری کنترل شود. سیستم‌های مختلف تربیتی درختان وجود دارد که درختان قد ﭘست را نسبت به سیستم‌های عادی تولید کند، هم‌چنان با استفاده از ﭘایه‌های مادری قد ﭘست و سیستم مناسب شاخه‌بُری تعداد زیاد درختان در فی واحد زمین را غرس کنیم.
۱۰- تنظیم مواجه ساختن به شعاع آفتاب:
مواجه ساختن درخت به شعاع آفتاب جهت انکشاف رنگ میوه بسیار ضروری می‌باشد توسط شاخه‌بری درخت غلو یا باز تربیه شده که میوه جهت انکشاف رنگ با شعاع آفتاب مواجه ساخته شده و هم‌چنان از آفتاب سوخته‌گی میوه نیز باید جلوگیری شود. ذریعه کوتاه کردن شاخ درخت غلو شده با یکه‌کردن شاخه درخت باز نگاه داشته میشود.
هم‌چنان مواجه‌ساختن درخت به شعاع آفتاب باعث قد ﭘست نگهداشتن درخت می‌گردد.
۱۱- ازدیاد اندازه میوه:
شاخه‌بُری نظر به اندازه شدت آن سبب کم شدن تعداد میوه‌ها می‌گردد این عمل بالای شاخ و برگ‌ها و میوه اثر دارد. تعداد کم‌تر میوه باعث افزایش جسامت میوه می‌گردد و هر قدر که ساحه برگ زیاد باشد به همان اندازه میوه مورد ﭘسند و خوب تولید میشود. اندازه خوب میوه در سیب، شفتالو و انگور که به صورت تازه از آن استفاده میشود، رول بارز دارد. شاخه‌بُری بالای اندازه میوه تاثیر دارد و هم‌چنان یکه‌کاری میوه یکی از عملیات مهمی جهت تولید میوه کلان به شمار می‌رود.
۱۲- آسان ساختن عملیات باغ:
در مراحل اولی نموی نبات یا درخت که بشکل درست تربیه شود، زمینه استفاده از زمین خالی جهت کشت کردن نباتات وسطی یا inter– cropping به بسیار آسانی مهیا می‌گردد. در باغ مثمر در اثر شاخه‌بُری مناسب دواپاشی جمع‌آوری حاصل و دیگر عملیات زراعتی به بسیار آسانی می‌تواند صورت بگیرد.
۱۳- افزایش عمر درخت:
انواع درختان که نموی سریع دارند عمرشان کوتاه است یعنی عین نوع درخت تحت شرایط مناسب نمویی عمر تولیدی آن نسبت به نوع درخت دیگر که در شرایط نموی مناسب قرار ندارد، زیاد است شاخه‌بُری وسیله کنترل است که اجازه نموی زیاد را نمی‌دهد و در نتیجه عمر درخت زیاد می‌گردد.
۱۴- جوان‌سازی درختان ﭘیر:
با استفاده از شاخه‌بُری تشدیدی، در درختانی که میوه گرفتن را توقف داده‌اند، تولید میوه تشویق می‌گردد. این حالت به صورت عموم در انواع میوه‌جات که میوه را بر نوده‌های سال گذشته (یک‌ساله) یا نوده جدید تولید می‌کنند واقع میشود در صورت عدم نموی نوده‌ی جدید میوه تولید نمی‌شود. این مشکل در درختانی که برای چندین سال شاخه‌بُری نشده حاد است و درخت در حالت حاصل ندادن قرار می‌گیرد به خاطر که نموی جدید وجود ندارد در چنین شرایط باید شاخه‌ها کوتاه و نموی جدید جهت تولید میوه تشکیل گردد.
۱۵- کنترل امراض و آفات:
شاخه‌بُری شاید یک سلاح مدافع جهت جلوگیری از ﭘخش برخی آفات و امراض باشد. موثریت این عملیه مربوط به فاکتورهایی دیگر نیز می‌باشد. یعنی امراض «کینکر» باکتریا و ﭘوسیده‌گی نسواری در میوه‌جات هسته سنگی آتشک در ناک خشک کردن نوک نوده‌ها در ستروس قسماً توسط شاخه‌بُری کنترل می‌گردد. پاک‌کاری درخت و ساحه‌ی باغ رول مهم در کنترل امراض و آفات دارد. از این رو شاخ‌های مرده و زخمی باید از درخت و زمین باغ دور شده و سوختانده شود. بسیار مهم است که بعد از قطع کردن هر شاخ مریض، باید وسایل شاخه‌بُری تعقیم شود. در غیر آن مرض از شاخ مریض به درخت یا شاخ سالم انتقال می‌گردد.
زمان شاخه‌بُری
زمان شاخه‌بُری بسته‌گی به نوع نبات و هدف شاخه‌بُری دارد که در دو موقع سال می‌تواند اجرا شود. یکی در اواخر زمستان و یا هم اوایل بهار که به نام شاخه‌بُری زمستانی یا شاخه‌بُری «سیاه» یاد میشود و درخت در حال استراحت می‌باشد. دومی در فصل تابستان اجرا می‌گردد که به نام شاخه‌بُری سبز یاد می‌گردد. در این موقع درخت نموی فعال دارد. در هر دو نوع شاخه‌بُری باید شاخه‌بُری به مقدار لازم و در نهایت احتیاط لازم صورت گیرد.
شاخه‌بُری زمستانی وقتی صورت می‌گیرد که درخت خواب و شاخه‌های آن برهنه است. این شاخه‌بُری نسبتاً آسان بوده زیرا تمام اندام درخت معلوم می‌گردد. اما در شاخه‌بُری سبز که به نام شاخه‌بُری تابستانی یاد می‌گردد، در بهار تا آخر تابستان صورت گرفته می‌تواند و زیادتر مربوط به حذف گل‌ها و میوه‌ها و شاخه‌های اضافی و اسپر‌ها است. شاخه‌بُری «water sprout» و «Sucker» و پا جوش‌ها نیز در این فصل شاخه‌بُری می‌گردد. شاخه‌بُری بوته‌های زینتی و شاخه‌بُری برگ نیز در این فصل صورت می‌گیرد.
این شاخه‌بُری خیلی مهم بوده باید شخصی ماهر علمی و فنی شاخه‌بُری نماید به صورت عموم شاخه‌بُری سبز به علت ذخیره‌سازی مواد غذایی، رشد شاخ‌های جدید تشکیل جوانه گل و بالا رفتن کیفیت میوه اثر دارد. متوجه باید بود که اجتناب از شاخه‌بُری سبز صدها مراتب بهتر از شاخه‌بُری غلط و نادرست است.
سیستم‌های تربیتی
نظر به خواهش، سیستم‌های تربیتی فرق می‌کند هر سیستم جهت حاصل زیاد و کیفیت بهتر برای آسانی کار شایسته به انجام می‌رسد که مهم‌ترین آن‌ها قرار ذیل است:
۱. سیستم مرکزی عمودی (Central leader system):
در این سیستم یک ساقه مرکزی وجود دارد و شاخ‌های جانبی در چهار اطراف نهال به اندازه‌های مناسب نمو می‌کند و فایده آن این است که در چهار اطراف ساقه‌ی مرکزی به فاصله مناسب شاخ‌های قوی که زاویه آن بین شاخ و تنه باید 45-60 درجه و شاخ اولی از زمین باید cm45 و طول ساقه‌های آن cm 15-20 و فاصله بین شاخ‌های پایین و بالا بایدcm 10-15 باشد. نقص این طریقه این است که بالای ساقه‌ی مرکز سایه کرده، ضعیف شده و حیات نبات به خطر مواجه میشود.
۲- سیستم میان‌خالی (Open central system) :
در این سیستم شاخ‌های جانبی مانند ساقه که تاب خورد باشد، بلکه نموی بین چند شاخه که به انجام بالایی نزدیک باشد، موقعیت داشته تقسیم شده که به تمام حصه‌های مرکزی می‌رسد. کیفیت حاصل آن خوب باشد قد آن کوتاه باشد دواپاشی و جمع‌کردن میوه آن به آسانی باشد، نقص آن این است که بالای نهال زاویه کم ضعیف و شاخ یکی به دیگر نزدیک انکشاف می‌کند که زیاد حاصل بوده و به واسطه فشار کم می‌شکند که در این سیستم شفتالو، زردآلو، شلیل و غیره تربیت می‌شوند .
۳- سیستم کج‌وپیچ مرکزی (Modified leader system) :
این سیستم در بین دو سیستم دیگر حالت بین‌البینی را دارد که ساقه چندین مرتبه قطع میشود که به سیستم تدریجی سمت آن تغییر می‌کند. ساقه به طور دوام‌دار مانده نمی‌شود که قطع کردن شاخ مرکزی و جانبی تا یک وقت دوام می‌کند که به طور مناسب شاخ‌های جانبی به میان می‌آید تمام عملیات به خوبی صورت می‌گیرد این سیستم طریقه خوب به نظر می‌خورَد. به خاطری که فایده اطراف دیگر را یک‌جای می‌کند.
۴- سیستم اسپالیر(Espalier system):
در این سیستم نهال‌ها طور افقی یا نیمه‌افقی تربیت میشود. نهال‌هایی که در این سیستم تربیت میشود، نوع اسپالیر نامیده میشود که به طریقه مختلف موازی سیستم نمو کند بنام ((Corden یاد میشود چنان‌که این نهال‌ها کار زیاد می‌خواهد. این سیستم، غیر از انگور در دیگر نهال‌ها به طور تجارتی تطبیق نمی‌شود.